TRADUCCION REALIZADA POR JUANITO FERNANDEZ

 

 

 

CHIGANS Y CAPEZUTOS

 

 

Falordias d’unos personaches…

 

Cuantas begadas mos emos emozionau, emos chilau y encluso mos han feito plorar de medrana?. Me prexino que bos preguntarez de que bos soi fablando; en efeuto, d’a nuestra comparsa de chigáns y capezutos.

Muito emos oíu charrar , pero reyalmén, o sapemos tot arredol d’ellos?.

No ye muito lo que bos boi a aportar, pero aguardo como yo m’emozioné conoxendo mas datos arredol d’ellos, aspero que á busatros/as, bos cuaquen as chanadas que boi a rezentar. Pero antis de empezipiar me cuacarba demandar-bos que si trobais bel fallo, tenez mas información u retratos, respeutible á la nuestra comparsa, no dandalez en comunicar-lo-me.

Como sabemos; a primera notizia que conoxemos d’os chigáns aparexió publicada en o papel “Heraldo de Aragón” en Setiembre de 1913. Como auto nobedoso aparixe a comparsa de chigáns y capezutos acompañata d’o gaiter de Sariñena. Anque iste dato no s’ha puesto contimparar porque en o programa de fiestas de l’año 1914, no se fa garra menzión á ellos.

Mos remuntamos a l’año 1930, y sabemos que salión tres diyas d’as fiestas. Esconoxemos cómo se clamaban ni como yeran, anque si sabemos que os suyos portiadors estión: Raimundo Romeo y Blas Jiménez (chigáns), y Valentín Esporrin y Jorge Salcedo (capezutos). Iste año estión autuando os danzáns de Uesca.

En l’año 1931 li se merca un pendiello á la chiganta por 60 zentimos.

En l’año 1932 a comparsa sale á zilebrar a fiesta d’a Republica y, tamién, ta la fiesta d’o exerzito.

En l’año de 1935, os nuestros chigáns en tienen d’un gran cambeo, lis se fan traxes nuebos costando 34,90 ptas. A que os fazió estió Nieves Pérez recullindo 6 ptas por a suya faina. A reforma d’a comparsa a fazió Nestor Juncosa Ladrero.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                Foto: Pilar Sanclemente. Año 1.935

 

Y asinas nazión “El Moro y La Reina”.

En láño 1939, se tornan á esbiellar os chigáns, abendo de bosar 83,55 ptas.Y en 1940 se tornón a esbiellar bosando 71,20 ptas. Y asinas, á l’arreo, año zaga año. Debeban estar de mala calidá ya que eba que apañar-los todos los años, y a ropa d’os chigáns se tintaba, tamién, cada año. Antimás, en 1942 se mercó tela ta refer as mans d’os chigáns.

Plegamos á l’año 1944, se tornan a fer traxes nuebos y ista bez a encomendata de cusir-los estió Encarnación López Sarasa. D’a misma traza sen reforman os chigáns y, “El Moro”, pasó a estar “El Marqués”, luzindo un poliu chapero y un puro en a boca. Á ella, li quitón a corona y li metión una guallarda mata de pelo negro, pasando á estar a “Chata”. O encargau d’iste nuevo cambeo estió Luis Lardero.

 

 

 

 

 

 

 

 

      Foto: Revista  Comarca nº 21

 

    En l’año 1946, li se merca una peluca á la chiganta, bosando 10 ptas.

     A puenda d’os zincuanta marca un antis y un dimpués en a bosadura que recullen os porteadors, ya que pasón de cobrar 30 ptas, a cobrar 50 duros á comenzipio d’0s 50, y 100 duros á la fin.

      En ista puenda, bi ha atro nome importán en a bida d’a comparsa, y ye Amada Ena , encomendada de labar, tintar y aplanchar a ropa, dica que pasa o suyo relebo á Rosario Borau. Tamién en ista puenda s’achustan como portiadors d’os chigáns, Mariano Rocha y José Sarasa.

         En l’año 1952, se merca una nueba remesa de capezutos á “Industria Recachas” de Zaragoza, pasando de tener dos, a estar cuatro os capezutos d’a comparsa.

        

         “Pinocho, o Forano, L’agüeleta y Chivoser”.

( d’istos nombres no soi mui seguro, ya que l’unos y l’otris,  remeran nombres diferens.)

 

 

 

 

 

                                 

                                  Foto : Revista Comarca nº 21

 

                  

         Se contina apañando a comparsa cada año, ye por ixo que cada uno remera a comparsa de una traza u otra, ya que a ropa se cambeaba, á ormino, y os brochazos de pintura os feban a l’arreo.

 

 

 

 

 

 

 

              ( vease a diferenzia con a foto anterior)

         En a puenda d’os sisanta, no bi ha grans nobedaz por l’inte, ya que contina pasando o mesmo que os años d’antis; apaños y más apaños. Mesmo en l’año 1961, Gregorio Latas construye os “tarabidaus”ta os capezutos.

         Pero en rematar os años sisanta (posiblemén 1967- 1968), bella cosa traxica ba á acayecer á la comparsa de toz ya conoxiu; a suya traxica fin. Estión condenaus á la charata en meyo d’as fiestas, como si estasen os mas bils y enatizos d’o mundo.

         Perén he prexinau que ixo estió un fierizo crimen. Ye loxico que mercasen una nueba comparsa ya que, a de antis, costaba muitos diners con os suyos sucesivos apaños, pero creigo que os podaban aber alzau ta la suya remeranza.

         Os biellos chigáns, estieón, allora cambeaus por Isabel y Fernando, os Reis Catolicos.

         En 1969, en una sesión extraordinaria d’o conzello d’Ayerbe, se faculta á o señor alcalde ta l’alquisizión, con cargo á o credito destinau á la bosadura d’os festellos, de cuatro capezutos ta os esfiles, nuncios d’as fiestas y pasacarreras, adempribiando a oferta d’a casa Recacha, o cualo pre ye de 4 mil ptas por unidá.

         Ellos yeran,“El Capitán”, El Indio, El Mejicano y El Negrito”.

 

 

 

 

 

 

 

                                             Foto: Quiteria Lafuente. Año. 1976

 

 Poca vida tenió lo nuestro rei Fernando, ya que en 1972, y a causa d’un fortal batacazo contra o sulero, s’abió que mercar una nueba cabeza, un brazo y as dos mans.

         Durante istos años, en a comparsa tamién abió cambeos, ya que os esbrunzes, antis rezentaus, yeran continos de Setiembre á Setiembre. O mesmo pasaba con os capezutos, pos os repintaban cada fiesta. D’ista traza podiemos tener capezutos nuebos todos los años, ya que, cada año u dos, cambeaban  d’aspeuto.

                 El PALETO, EL TORERO, LA BRUJA, EL PUNKI, etc.

 

 

 

     

 

 

 

                                                 

                                        Foto: Anusca Aylagas. Año 1.990

 

         En l’año 1982 li se fazió un traxe. Ista bez a encargada estió Teresa Lafuente Fontana.

         Asinas dica que, l’año 1992, os capezutos esaparix’on y estión cambeaus por: “El Coreano, El Payaso, El berrugón y EL Mejicano”, mercaus á “Aragonesa de fiestas”, por un pre de 250.413 ptas. (Qué esferenzia de pres 20 años.)

         Á istos tamién lis ha afeutau o trango d’o tiempo y, igual que á os suyos debanpasaus, han penau granizos cambeos d’a color.

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                     Foto: Matilla  Año 2.001

 

         Anque, no yera o mesmo cambeo que penón en l’año 2000 Isabel yFernando, que estión espullaus d’a suya condizión “regia”, pasanso a representar a una pareya d’ayerbenses, luzindo o traxe tipico d’o lugar y, dimpués, estión rebautizaus, psando a clamar-sen, ella “Leticia”, y el “Miguel”.

         Bi’n abrá de chen que ferá preguntas d’o por qué d’a recorbersión. A rispuesta ye simpla. En plegar en a primera trobanada de chigáns d’Aragón (La Almunia de Doña Godina o 18 de hunio d’o 2000), paremos cuenta de que cuasi toz os chigáns yeran d’a mesma traza. Estió una micarrona trista cuando a chen y os papels, meteban o suyo ficazio en os otros, dizindo que yeran “igual como los otros”.

 

         En a segunda trobada, celebrada en Calanda, tot cambeó asabelo, ya que os nuestros, reconbertius, chigáns, pasón a estar o zentro d’o ficazio.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


 

         En l’año 2002, s’adibión á la comparsa dos nuebos chigáns: “Santiago y Pedro Ramón y Cajal”, pero ista istoria ya la conoxez.

         Pero antis de rematar, me cuacarba espresar a mía mas sinzera gratitú y, creigo que a de tot o lugar, á todas as presonas que han feito, y fan posible, que istos personaches retornen á la bida.

         Ta toz y todas.  Muitas grazias.

 

         Oscar Abadiano Rebollo.

  1)- Diyario d'o [ALTOARAGÓN] . Cuadernos [Altoaragoneses] .3 de Mayo de 1.992.

 

(3)- Auta d' a sesión Ordinaria d'o Conzello de [Ayerbe] , d'o 29 de Agosto de  1.969.

 

(2 y 4)- Libro de Tradizión Oral ,“ A  Comparasa de Chigáns y Caburrers ” Chesus Giménez  Arbués.

 

        

                                                           

          

                                                               VOLVER PAGINA GIGANTES